Të gjitha shkrimet e lashtësisë na njoftojnë se pellazgët ishin një popull plot ndjenja tepër fetare dhe se gjithë mitologjia antike u atribuohet atyre. Ky mendim nuk duhet kundërshtuar.

Sa për mendimin e sotëm, se pellazgët kanë pësuar ndikimin fetar të fenikasve dhe të mesopotamasve të tjerë për të krijuar, sipas shëmbëllimit të hyjnive përgjegjëse lindore, Herkulin e tyre, Venusin etj., ne nuk lëkundemi të pohojmë, se një mendim i tillë është i mundshëm vetëm për dijetarë, që nuk e çojnë botën më tej se mbi tre mijë vjet para K. dhe përtej kësaj date ata nuk shohin asgjë. Këta dijetarë, në fakt, deri në kohët e fundit dhe sidomos deri te gërmimet e fundit nuk kanë bërë gjë tjetër, veçse t’ua vishnin gjithçka semitëve dhe nuk kanë pushuar së cituari si provë ose si pohim për mbështetje të thënieve të tyre, Biblën, ndonëse teksti i saj nuk përputhej me të dhënat e tyre dhe gjithmonë ka qenë i nevojshëm një interpretim adekuat. Për t’i pajtuar të dy mitologjitë: mitologjinë pellazge, greke, etruske ose romake, dhe mitologjinë fenikase ose mesopotamase dhe për t’i vënë në vendet e tyre, i duhet dhënë përparësia konceptimit pellazgjik, që është vënë dy herë në origjinën e të gjitha ideve fetare: herën e parë sepse populli pellazg është populli primitiv i Sirisë, Fenikisë, Palestinës dhe gjithë Lindjes së Azisë së Vogël para se të përziheshin me shumerët, akadiasit dhe mesopotamasit e tjerë për të bërë të lindin “semitët”; dhe herën e dytë, sepse është pjesa e Ekspeditës I të argëve, ariasve ose pellazgëve, që u shkëput nga masa e kësaj Ekspedite, u vendos në Siri dhe nguli rrënjë, duke futur në origjinë elementë të fesë, mitologjisë dhe kultit të veçantë të hyjnive dhe hyjneshave pellazge, të cilat ishin gjithandej po ato, që nga Kaukazi deri te shtyllat e Herkulit. Të pretendosh se Venusi grek është kopjuar sipas Astartes fenikase, Herkuli grek e ka prejardhjen nga Herkuli i Sirisë, etj., – kur në fakt është e kundërta, – do të thotë të japësh prova për një njohje të keqe të historisë së lashtë e sidomos të parahistorisë; kjo është njësoj sikur të pretendohet, – po të na lejohet ky imazh, – që çatia e mitologjisë pellazge është ndërtuar para se të viheshin themelet.

Sipas mendimit të përgjithshëm të lashtësisë megjithatë duket, se Πελαργοι, argët dhe ariasit parahistorikë e pellazgët historikë kanë qenë populli i madh ose raca, që ka pasur ndjenjën fetare më të thellë dhe që ka dhënë prova të misticizmit më të madh të njohur në lashtësi. HERODOTI ua quan atyre nocionet e para të fuqive hyjnore dhe format elementare të kultit.

Feja e pellazgëve ka qenë natyralizmi, domethënë hyjnizimi i dukurive të natyrës, i agjentëve fizikë, i forcave shkatërrimtare ose organizuese dhe i fuqive të mbinatyrshme. Ata janë krijuesit e kësaj mitologjie të habitshme dhe të mrekullueshme të grekëve, etruskëve dhe (romakëve ose) latinëve, të cilët besonin në qenie që ishin njëherësh të ndryshme nga njerëzit dhe eprore ndaj tyre, të quajtura hyjni e hyjnesha, pasi këto hyjni e hyjnesha ushtronin mbi njerëzit si drejtpërdrejt, edhe nëpërmjet dukurive natyrore, një ndikim favorizues ose dëmtues dhe ogurmirë ose ogurkeq, që praktikat rituale ose ceremonitë e kultit e kishin si rol ta provokonin në rastin e parë, dhe ta pengonin ose ta asnjanësonin në rastin e dytë. Kulti i pellazgëve, që është trashëguar brez pas brezi te grekët, etruskët edhe romakët, që të tria palët pasardhës të drejtpërdrejtë të tyre, që përbënin po atë popull dhe që flisnin po atë gjuhë: pellazgjishten ose shqipen, ka qenë pra, i thjeshtë dhe aspak trashanik; ata nuk adhuronin as gurin e as drurin; perënditë e tyre ishinpersonifikime të forcave, që lëvizin e veprojnë në natyrë.

Disa hyjni e hyjnesha të Olimpit 

Do të japim këtu disa shembuj të konceptimit mitologjik të pellazgëve lidhur me idenë, që ata kishin për hyjnitë që banonin në majën e Olimpit.

Zeusi

Në shkallën e parë të hyjnive pellazgët vinin Zeusin, të cilin latinët e quanin Jupiter.

Për të shpjeguar etimologjinë e termit Zευς, do të kujtojmë se që të lashtët e cilësonin hyjninë ”bubullues”,sepse midis të tjerash, ai ishte perëndia i gjëmimit. Kuptimi bubullues jepet plotësisht nga pellazgjishtja:Zë-ës, në greqishten φωνεις dhe që ka epërsinë se i përgjigjet plotësisht Zευς=zëës. Pra, nuk ka asnjë dyshim që: Zευς është një shtrëmbërim i vogël ose më mirë një evoluim i pellazgjishtes: Zëës: gjëmues.

Për shpjegimin e termit latin: Jupiter, ai po ashtu jepet nga gjuha e pellazgëve: tirrenëve ose etruskëve: Jupiteri do të thoshte ati ynë: ju(ni) piter, ashtu si Junon shënohet nga: ju(na)nân: nana jonë, ashtu si Iovi – ov Πελαγος ka kuptimin e famshëm: mare nostrum = deti ynë, latin, i cili në të vërtetë është pellazg ose etrusk, sepse janë këta të fundit që e kanë quajtur kështu: deti jonë = mare nostrum = deti ynë = ιονιον πελαγος. Së fundi Ιων-ες do të thotë jon-ët = tanët.

Më vonë Zeusi mori një personalitet moral dhe u bë hyjnia epror, gjë që konfirmon shpjegimin tonë të etimologjisë latine, që kemi dhënë më lart. Tradita e bën të lindur nga Saturni dhe Rea. Legjenda mitologjike na e tregon se zbret në tokë dhe viziton të vdekshmit; i joshte femrat që i pëlqenin dhe që pastaj i ngrinte në nderin e hyjnive, si për shembull, Temis, Tetis, Ceres, Mnemosina, Latona e Junona, që ishte vetë shoqja e tij e pavdekshme.

Kulti i Zeusit ose Jupiterit, që nga solemniteti ia kalonte kultit të çdo perëndie tjetër, ishte i përhapur në gjithë Azinë e Vogël, në Greqi, Itali dhe në gjithë shtrirjen e pafund të botës pellazge. I kushtohej dushku.Atribute të tij ishin skeptri, shqiponja dhe rrufeja.

Por njerëzimi, duke u nisur nga parimi se asgjë nuk është e pamundur për perënditë, i atribuonte atij edhe një absurditet: besohej se Zeusi kishte lindur vetë Athinën ose Minervën, të cilën e kishte nxjerrë, – siç do ta shohim në pjesën për këtë hyjneshë, – nga truri i vet.

Hera ose Junona 

Sipas legjendës Hera ishte bija më e madhe e Kronosit ose Saturnit dhe Reas, lindur në ishullin Samos; por fëmijërinë e kaloi në ishullin Eubea, deri ditën kur Zeusi vajti ta kërkonte për ta bërë të fejuarën e tij dhe për t’i dhënë sovranitetin, duke e ngritur që të rrinte pranë tij në Olimp.

Junona, “perëndesha llërëbardhë” kujdesej shumë për bukurinë e vet dhe nuk do t’i mungonin adhuruesit, po të kishte dashur; por me gjithë tradhtitë e shumta të Zeusit, ajo gjithmonë i ruajti të shoqit një besnikëri shembullore. Megjithatë disa herë u revoltua, por më shpesh këto i sillnin ndëshkime të ashpra, që e detyronin të nënshtrohej.

Hera nuk ia fali kurrë trojanit Paris, që parapëlqeu Afërditën ose Venusin, kur u bë gara e famshme e tri hyjneshave: Herës, Venusit dhe Athinës mbi malin Ida pranë Ilionit për të dhënë “Mollën e Sherrit” ose μηλον τις εριδος. Kështu zemërimi i saj, bashkë me atë të Athinës, u kënaq vetëm kur e gjithë raca e trojanëve u asgjësua.

Hyjnesha greke Ηρα identifikohej me perëndeshën e romakëve dhe të popujve të tjerë të Italisë Juno. Në fillim Juno ishte kryesisht hyjnesha e dritës së hënës dhe prandaj quhej Lucina e Lucetia, duke u përzier për këtë arsye me Dianën ose Αρτεμις.

Por më pas vetitë ose atributet e saj u shtuan dhe Junona u bë hyjnesha e dritës qiellore përgjithësisht, hyjneshë e qiellit, mbrojtëse si te grekët e martesës; për këtë arsye e kanë mbiquajtur Pronuba.

Me emrin Juga ajo ishte mbrojtësja e damave romake, të cilat e mbiquajtën Matrona dhe e nderonin gjatë festës së quajtur “Matronalia” në kalendarin e Marsit. Së fundi, e kanë mbiquajtur “hyjnesha mbretëreshë”, meqë ishte e shoqja e Jupiterit, mbretëreshë e qiellit dhe zonjë e Kapitolit.

Asaj i kushtoheshin kafshët: lopët dhe nga zogjtë patat që rriteshin në Kapitol. Prandaj asaj i bënin fli lopë e pata.

Athina ose Minerva 

Etimologjia e emrit të saj kanë mbetur deri më sot mjaft e dyshimtë. Sipas Max MÜLLER, që në kundërshtim me pohimet dhe sigurinë e gjithë autorëve të lashtësisë, ka pretenduar se pellazgët nuk kanë ekzistuar asnjëherë, pretendon këtë radhë që AΘΙΝΑ është një fjalë greke (?), një evoluim i sanskritishtes:ahâna, që do të thotë që flakëron, që digjet; por ai nuk jep asnjë shpjegim, që të vendosë një raport çfarëdo ndërmjet AΘΙΝΑ dhe ahâna.

Sipas SCHWARTZ dhe gjuhëtarëve të tjerë, ATHINA është hyjnesha e vetëtimës, që përsëri vjen nga sanskritishtja. Së fundi, sipas një grupi të tretë, ATHINA vjen nga rrënja: αιθ, prej nga vjen gjithashtu αιθηρ=eter, ose më mirë rrënja: αθ, prej nga vjen fjala ανθος ose αθηρ=lule.

Nga ana tjetër, ka gjuhëtarë që e marrin tipin Aθηναια ose Aθηνιη jo si një emër, por si një epitet të Παλλας, dhe e përkthejnë shprehjen e Homerit: Παλλας Aθηναι me: Pallas Athinase. Megjithatë ne do të shohim më poshtë, që ky mendim është i gabuar dhe se Aθηναια, pavarësisht nga mbaresa e saj, që mund ta bëjë të merret kjo fjalë si mbiemër, duke u mbështetur në pellazgjishten ose shqipen, ajo përsëri klasifikohet me emrat, si: beteja, kalaja (fjalë shqipe ose pellazge dhe aspak turke ose arabe. Nga pellazgjishtja ose shqipja kjo fjalë, ashtu si shumë të tjera, ka hyrë në përdorim në gjuhën arabe dhe më pas në turqishten dhe në gjithë gjuhët e tjera të Europës juglindore), murtaja, Athinaja, etj.

Sido qofshin të gjitha këto shpjegime, e prekin fjalën Aθηνα vetëm shumë larg dhe nuk japin asnjë përkthim etimologjik të përshtatshëm të termit. Megjithatë, këto janë vetëm fjalë që janë kërkuar me mundim, me qëllim që ata, të cilët i kanë krijuar, të mund të thonë diçka, pavarësisht nga fakti që ajo çka thonë vlen apo nuk vlen diçka, kënaq apo nuk kënaq një mendim.

Nga ana jonë, ne do të japim shpjegimet e mëposhtme etimologjike, duke u mbështetur si zakonisht, në pellazgjishten ose shqipen:

Do të themi që në fillim, se nga dialektet shumë të lashta greke ne kemi forma të ndryshme të emrit Aθηνα: sipas Homerit, kemi Aθηνι, Aθηναια dhe në jonishten: Aθηναιη (Il. A.200; D, 78,; etj); sipas poetëve epikë dhe në dialektin jon, janë po ato forma si te Homeri më sipër. Në të gjitha mbishkrimet atikase para Eukleidit (430 para K.) dhe madje disa herë te autorët atikas (Æsch. Eum. 2888; Aristof. Iππ. ose Kal. 763; Eιρ 271; Oρν. 828, Eεν. Aναβ. 7.3.39 etj. etj.) gjendet vazhdimisht forma: Aθηναια. Në të gjitha mbishkrimet atikase pas Euklidit, forma Aθηνα(ι)α= Aθηναα ka dhënë formën e shkurtuar dhe përfundimtare: Aθηνα, që mbizotëroi ndër të gjithë atikasit dhe në greqishten e përbashkët, që quhet κοινη. Pikërisht kjo formë e fundit e Aθηναι (gjin. Aθηνας) u bë emri i zakonshëm i hyjneshës në Athinë, qyteti që ishte nën mbrojtjen e veçantë të saj; po ashtu është forma e parë e pashkurtuar Aθηνα, domethënë Aθηνα(ι)α=Athinaja, që është në përdorim në gjuhën e sotme shqipe; sot në Shqipëri thuhet Athinaja, ose fare shkurt Thina.

Më tej, ne kemi në dialektin dor dhe në dialektin eol formën Aθιναα (Alc. 9; Teokr. 28.1) në dorishten: Aθηναια (Teokr. 15,80) dhe së fundi Aθανα te atikasit dhe në dorishten.

I kemi cituar gjithë ato forma më lart, – dhe ka edhe të tjera, – për të dalë më mirë ngjashmëria ose më mirë identiteti ndërmjet emrit të hyjneshës Athina në dialektet greke dhe përkthimi i saj në pellazgjishten ose shqipen: E THËNA; duke e ditur se [u]e[/u] ose [u]ë[/u] pellazge i përgjigjen në greqishten dhe latinishten tri zanore të ndryshme: e dhe ë=α e dhe ë=e ose ε dhe e dhe ë =η, është bërë evoluimi nga E THËNA te A THËNA: ajo që duhet ose është e paracaktuar të lindë, të bëhet, të prodhohet sipas fatit, ose e destinuar. Dhe ky përkthim na çon pa gabim te një tjetër, jo më pak i goditur, që i përmbys të gjithë ata që kanë dashur të gjejnë një shpjegim të vlefshëm, cilido qoftë ai, dhe që nuk e kanë arritur dot. Në fakt, njihen mirë gjithë përrallat, legjendat ose gjithë mitet përkatëse lidhur me lindjen e Athinës. Ato janë shumë në numër; por më e lashta prej tyre, e cila madje ka sjellë lindjen e gjithë të tjerave dhe që na e njoftojnë HESIODI (Theog. 886), STESIHORI, PINDARI (OL. 235), HOMERI (te Himni për Athinën; XXVIII, 4 dhe 55) dhe mjaft autorë të mëvonshëm, është kjo që vijon:

“Zeusi e përpiu gruan e vet të parë, Mητις, personifikimi i urtësisë, që ishte edhe shtatzanë. I pari i hyjnive e mori këtë masë të rëndë, sepse mori vesh që pas vajzës, e cila do të lindte nga kjo barrë e parë, Mητις do të bënte një djalë, më të fortë, më të fuqishëm se i ati, domethënë se vetë Zeusi, që do ta rrëzonte nga froni dhe do ta bënte ta pranonte, në vend të tij, si kryetar të qiellit. Kur erdhi koha për lindjen normale të fëmijës së zënë nga Mητις, Zeusi ndjeu në kokën e vet dhimbje aq të padurueshme, sa Vullkani ose Hφραιστος (disa të tjerë thonë se Prometeu ose Merkuri, por pa ndonjë arsye të shëndoshë), duke marrë një sëpatë e goditi kaq fort në kokë Zeusin, sa doli Athina, krejt e veshur, krejt e armatosur dhe duke lëshuar britma të forta gëzimi; dhe ja përse gjithmonë është thënë se kjo hyjneshë ka lindur nga koka e Jupiterit.

HOMERI, në Himnin për Athinën, na e paraqet këtë mit me mjeshtëri dhe të përsosur, dhe na e përshkruan me imtësi përshtypjen e madhe që u bëri të pavdekshmëve të Olimpit.

Në tekstin origjinal greqisht ka një epitet të shpeshtë për Athinën: τριτογενης. Për kuptimin e saj kanë marrë për τριτο si pjesë e parë të fjalës së përbërë atë të τριτων ose të τριτω. Mirëpo del se asnjëri nga shpjegimet e dhëna për këto dy fjalë nuk e kënaq me saktësi përkthimin e dy epiteteve të Athinës. Kështu, fjalori i M.A. BAILLY, me të drejtë shkruan: ka të ngjarë “e lindur nga deti”, ose sipas të lashtëve, ”e lindur pranë liqenit”. Mirëpo ky shpjegim i fundit i të lashtëve nuk duhet të lidhet aspak, siç e thotë fjalori i mësipërm, me Athinën, sepse të lashtët nuk e bënin këtë gabim, pasi ata e dinin gjuhën pellazge, – me përjashtim të disa të huajve, domethënë jo grekë, të cilët të arsimuar dhe të rritur me greqishten, e kanë shkruar dhe e kanë botuar në këtë gjuhë. Mirëpo Τριτο e Τριτογενης dhe τριτογενεια nuk ka asnjë lidhje me: τριτων, τριτωνις etj., sepse kjo është fjala pellazge: ”trutë, që do të thotë ”truri”, dhe prandaj kompozita “τριτογενης” do të përkthehet si: ”e lindur nga truri”, një shprehje kjo që përputhet kështu me kuptimin e dëshiruar.

Sa për fjalën: Παλλαβ, – αδος edhe ajo gjithashtu vjen nga pellazgjishtja: ”pall-ës” = shpikës, me imagjinatë, që koncepton, që ka ide… e prejardhur nga folja pall konceptoj. Ende sot në shqipen ndeshet shprehja e zakonshme: të palli tani? = e kuptove? të ra ndër mend tani? Asnjë nofkë tjetër nuk i shkon më mirë Athinasë.

Louis BENLOEW jep një konfirmim të pastër për etimologjinë tonë të Παλλαβ, kur thotë (La Grèce avant les Grecs, Bot. i Maisonneuve, Paris 1877, f. 177-78), se grekët kanë ndërthurur dhe shkrirë në një vend tipare kaq të ndryshme për Athinën dhe traditat, të huazuara nga raca të huaja, që lidhen me të dhe kanë përftuar tipin e adhuruar të qëndrueshmërisë, kurajës, të aftësisë shpikëse e prodhuese dhe të pastërtisë virgjine, për të cilat hyjnesha e Athinës është shprehja e gjallë ose simbol.

Kulti i Athinasë në Greqi natyrisht shkon në lashtësinë më të madhe, përtej prehistorisë, me pellazgët dhe hyjnitë e tjera të tyre mitologjike. Në pjesën më të madhe të qyteteve greke ishin ngritur tempuj dhe organizoheshin festa për nder të kësaj hyjneshe, që u përkisnin kohëve nga më të lashtat dhe që kishin lidhje të ngushtë me natyrën dhe atributet e Athinasë. Megjithatë pikërisht në Athinë nderohej më shumë hyjnesha, që këtej vinte dhe emri: ”qyteti i Athinasë”, të cilin e mban deri më sot, dhe tempujt e ndryshëm, që athinasit nuk kanë reshtur së ndërtuari për nder të mbrojtëses së tyre të adhuruar, siç janë tempulli i vogël i Athinës fitimtare, Partenoni, kushtuar Virgjënës Athina dhe rindërtuar në epokën e Perikliut mbi themelet e një tempulli të vjetër shumë të lashtë, që e shkatërruan persët; Erekteioni, po ashtu shumë i lashtë, kushtuar Athinës mbrojtëse dhe rindërtuar në epokën e Luftës së Peloponezit dhe mjaft të tjerë.

Ka pasur gjithashtu tempuj të Athinës në Sirakuzë, në Egjinë, në Tegje, në Prienë, në kepin Sunion, ku ende mund të shihet nga larg kolonada sa herë i bihet rrotull këtij kepi., etj.

Athinës i flijoheshin dema dhe mëshqerra, ose mëzatë të marrë nga tufat, por kurrë dhí.

Kafshët që i kushtoheshin si të parapëlqyera ishin kukuvajka për sytë e saj të mëdhenj e të ndritshëm; gjarpri, si simbol i hyjnive të ferrit; këndesi për shpirtin luftarak; stërqoka në Athinë për jetëgjatësinë; simboli i saj ishte ulliri dhe shega.

Demetra ose Ceres

Demetra është një nga hyjneshat e mëdha të Olimpit. Emri i saj (në dorishten: Δαματηρ), sipas një etimologjie që atëherë shumë të lashtë, vjen jo nga greqishtja: γη=tokë, por nga pellazgjishtjadhe=δη=δα=tokë; dhe po ashtu motër=mater=μητηρ=nënë. Kuptimi që i jepnin pellazgët e lashtë fjalësmotër nuk është aspak ai i nënës, por pikërisht ai që i japin ende sot shqiptarët myslimanë bektashinj të Shqipërisë së Jugut, kryesisht të Përmetit, kur i drejtohen, me respektin më të madh, çdo femre, jo doemos të re, por edhe jo fare plakë. Pak a shumë i përgjigjet – por në rastin tonë mungon ideja e mëmësisë – fjalës frënge: ma soeur, kur u drejtohemi fetareve. Kjo ide e veçantë, që ne ia atribuojmë fjalës soeur në rastin e cituar më sipër, na shpjegon evoluimin që ka pësuar kuptimi i fjalës motër në shqipen, e cila nga kuptiminënë, që kishte, ashtu si μητηρ dhe mater, ka ndryshuar në atë të soeur. Në të dy rastet në fjalë, evoluimi ka qenë, pra, i kundërt.

Fakti që Demetra e kishte prejardhjen e kultit të vet nga popullsitë primitive të Thesalisë, shumë kohë para se të bëhej shpërngulja e fiseve greke në Greqi, tregon se ky kult shkon prapa te besimet natyraliste të pellazgëve të lashtë. Natyra e dukshme pellazge e këtij kulti provohet nga legjenda e Lykosit, i biri i mbretit Pandion të Athinës, që emigroi në vendin e tramelëve, të cilëve u dha emrin: Likias, pasi kishte hedhur që më parë në Meseni një shkëlqim të ri mbi misteret e Andanisë.

Apolloni ose Febusi 

APOLLONI, një hyjni pellazg i mirëfilltë përqendron në vetvete gjithçka, që natyra dhe konceptimi i pellazgëve mund të prodhonte të bukur e madhështore, dhe gjithçka që vetë raca e tyre mund të krijonte të lartë e të mrekullueshme. Ai është mishërim i dritës vezulluese të qiellit të pellazgëve të ndryshëm të lashtësisë, i bukurisë së natyrës të këtyre viseve pellazge dhe njëkohësisht i përparësive të inteligjencës dhe të ndjenjave të holla të elementit pellazg. Apolloni është hyjnia i mëshirës, i qetësisë shpirtërore dhe i harmonisë më të bukur. Lindja e tij dhe shfaqja në mitologjinë e lashtë pellazge përkon me fillimin e ditëve më të mira për botën e epokës dhe me evoluimin gradual të kësaj bote drejt përparimit; Apolloni dhe qytetërimi pellazg ngjisin së bashku këmbët e shkallës së këtij evoluimi, që i çon drejt majës, ku qytetërimi pellazg, një qytetërim i vjetër i nderuar, nuk do të ketë më tjetër emër, veçse: prehistorik, kretas ose minoik, mikenas, helenik ose grek, etrusk, romak dhe më së fundi, ndonëse nën një tjetër hyjni të re – krishter po aty – të qytetërimit pellazg bizantin.

ETIMOLOGJITË E FJALËS ΑΠΟΛΛΩΝ. Forma më e lashtë e emrit Apollon është forma pellazge Απελλων, prej nga rrjedhin Απολουν dhe Απλων, po ashtu pellazge. Formës së prejardhur të parë Απλουν i afrohet emri etrusk: [u]Aplu[/u] ose [u]Apulu[/u] dhe forma Απελλων është e afërt me formën oske[u]Apellun[/u] me gjithë emrat e vjetër grekë: Απελλας, Απελλης, Απελλις, Απελλικoς etj.

Duke u mbështetur në format etruske [u]Aplu[/u] dhe [u]Apulu[/u] e në oskishten [u]Apellun[/u], ne mundemi nga ana jonë, që me ndihmën e shqipes të japim etimologji shumë më të pranueshme, se ato të dhëna që nga Platoni në Kratilin e tij e deri te të dhënat e ndryshme të shumta të dijetarëve të sotëm, që duket se nuk kanë bashkuar gjithë mendimet e paanshme.

Etimologjitë që ne propozojmë, pra mbi bazën e Aplu, Apulu, Apellun dhe Απολλων kanë kuptimin: që bën të lindë ylli, pa dyshim, është fjala për yllin e mirëfilltë, Diellin; që bën të agojë ylli ose më mirë akoma: ap udhën = që hap rrugën ose dielli paraardhës. Për këtë arsye, pa dyshim, grekët e shënonin Delosin, ku ishte tempulli më me emër i Apollonit, si ”ishulli i diellit lindës” ose “η νισος του ανατελλοντος ηλιου.” Fakti që ishte hyjnia Dielli, hyjnia i dritës i sillte atij, në fakt, këtë cilësi si [u]Paraardhës[/u] ose Προδρομος, sepse në të vërtetë dhe praktikisht ai që sjell dritën dhe, me më shumë arsye, ai që e krijon vetë është “ndriçon”, ai që u hap rrugën gjithë të tjerëve, në të gjitha degëzimet e veprimtarisë njerëzore: artet, letrat, muzika etj. Që këtej fare mirë mund të paraqitet hipoteza se [u]Apullen[/u] për [u]Apudhën[/u] do të thotë etimologjikisht pikërisht: udhëndriçues: ai që hap rrugën, paraardhësi bartës i dritës. Për më tepër, a nuk paraqitet ai duke drejtuar një koçi katërshe, me rreze mbi kokë dhe me Aurorën përpara, bijën e tij?

Atributet e Apollonit. Apolloni është shpikësi i lirës, λυρα ose i kitarës, κιθαρα, dhe hyjnia i muzikës e poezisë, cilësi ose atribute që e bëjnë simbol ose personifikim të harmonisë universale dhe që i japin një fuqi të re qytetëruese. Ai njihet mirë si kitarist dhe në veçanti si kreu i muzikës përgjithësisht, dhe me këtë cilësi kryesonte korin e Muzave; së fundi, ai ishte hyjnia i konkurseve poetike e muzikore, që kanë luajtur një rol shumë të madh civilizues te grekët. Por ndonëse ai ishte hyjni, Apolloni kishte megjithatë një cen: ishte xheloz dhe hakmarrës; si hyjnia i veçantë i kitarës ai kishte një antipati të madhe kundër veglave të tjera muzikore; ai e ropi të shkretin [u]Marsias[/u] sepse ai guxoi, duke i rënë fyellit, të konkurronte atë, Apollonin, duke i rënë lirës, dhe veshët e të gjorit Midas, mbretit të frigasve, i ktheu në veshë gomari, sepse ky i fundit, duke parapëlqyer fyellin ndaj lirës ose kitarës, e shpalli Marsiasin fitimtar të konkurrimit. Megjithatë kjo fyerje, që i bëri Apolloni fyellit, u la dhe u ndreq në Delf, sepse argësi Sakadas me anë të një kompozimi të përshtatshëm e bëri të fitonte një çmim në Lojërat pitike, dhe e bëri që ta pranonin gjithë grekët dhe qyteti i Delfit. Si rrjedhim i çmimit të marrë, që nga ajo kohë Apolloni pushoi së pasuri antipati për fyellin dhe nuk i ndiqte më ata që i binin. Ai madje u bë mbrojtës i gjithë sistemeve të veglave muzikore, që ndihmonin të gjitha për madhështinë dhe shkëlqimin e festave të tij, si dhe frymëzues i poezisë, që ishte e pandashme nga muzika. Po ashtu Delosi dhe Delfi, qendrat kryesore të kultit të Apollonit u bënë shkolla të vërteta të artit lirik.

Me cilësinë e perëndisë së hyjnizimit, Apolloni nxiste gjithë frymëzimin profetik dhe për nder të tij u ngritën shumë tempuj dhe orakuj. Besimtarët vinin për të marrë predikimet e pitoniseve. Në disa raste orakujt thoshin gjëra të vështira, të pakuptueshme ose me dy kuptime; natyrisht, me gjithë namin se kishin dijeni dhe përvojë, priftëreshat që i shqiptonin, nuk mund të parashikonin të ardhmen.

Ndër shembujt e fatthënave të orakujve me dy kuptime dhe që të çonin në gabime po citojmë një thënie, e cila përkthehet kështu: ”Krezi, duke kapërcyer Halisin, do të shkatërrojë një perandori të madhe”. Meqë ne jemi të bindur se kjo fatthënë nuk iu komunikua mbretit Krez greqisht, ashtu si na e njofton Herodoti, por më tepër pellazgjisht, siç duhej ta thoshte vetë orakulli, ka gjithnjë një kuptim të dyfishtë. Krezi, pa marrë mundimin ta rilexonte e të thellohej në tekst, mori përshtypjen e parë, domethënë se duke kapërcyer Halisin, ai do ta shkatërronte Perandorinë e madhe Perse. Por kur u shpartallua plotësisht dhe e kapën rob, ai u ankua kundër orakullit; atëherë të dërguarit që u nisën për të kërkuar shpjegime nga pitonisa, kur u kthyen i këshilluan Krezit që të mos kapej me orakullin, por me vetveten, sepse orakulli, i thanë ata, të kishte paralajmëruar mirë, duke të thënë: ”Krezi, duke kapërcyer Halisin, do të shkatërrojë perandori të madhe, domethënë perandorinë e vet”.

ATRIBUTET DHE SIMBOLET E APOLLONIT[/i]. Lira, harku, shigjetat, këmbjet, dielli dhe dhuntia e parashikimit ose e njohjes së të ardhmes janë atributet më të zakonshme dhe më karakteristike të Apollonit. Si simbole të Apollonit janë përdorur, midis të tjerave: lauri dhe hurma; ndërsa midis kafshëve: mjellma, këndesi, miu dhe gjarpri.

Gjithë atributet që do të citojmë dhe shumë të tjera, që grekët i vishnin Apollonit dhe kryesisht aftësinë për të parathënë të ardhmen, i bënin tempujt e tij qendra të mëdha fetare dhe në veçanti Delfin, i cili u bë metropoli fetar i gjithë Greqisë dhe kryeqyteti politik i gjithë qyteteve të lira dhe gjithë shteteve greke, që dërgonin delegatë në Asamblenë Amfiktionike, e cila mblidhej pranë shenjtores.

Edhe barbarët dërgonin në Delf dhurata e flijime me vlerë të madhe, gjë që provon se ndonëse ata nuk cilësoheshin helenë, përsëri ishin të po asaj race dhe kishin po ato zakone e po atë gjuhë stërgjyshore si ata, domethënë pellazge.

Për më tepër, ne e quajmë me vend të themi këtu, se Apolloni ishte një hyjni dor i mirëfilltë, hyjnia i racës, domethënë i popullit doras e si rrjedhim, i racës pellazge. Ky kult u ishte transmetuar nga pellazgët, kur ende ishin në Thesali dhe në atë kohë dorët emigruan nga Thesalia, nga Hestreotida dhe Focida për të shkuar në Peloponez, ku ndërtuan tempujt e Delfit dhe u përhapën në këtë gadishull.

KULTI I APOLLONIT TE LATINËT. Kulti i Apollonit, që ishte i panjohur në Romë në kohët shumë të lashta, hyri kur romakët ranë në kontakt me grekët e Italisë së Jugut, ose me atë që quhej Greqia e Madhe. ndonëse quheshin gjithnjë grekë, popullsia e këtij rajoni italian ishte në të vërtetë, që nga lashtësia më e madhe, pellazgë të degës dore. Sipas Tit Livit, romakët kanë hyrë në marrëdhënie me Delfin mjaft herët. Kamili u këshillua me Pitinë e Delfit gjatë rrethimit të VEIES, qytet etrusk, dhe pasi e mori më 395 para K., i dhuroi tempullit të Apolonit një të dhjetën e presë së luftës. Në epokën e Dekarkisë, në Romë kishte një tempull të ngritur për nder të Apollonit për shkak të një zie; kështu, siç duket, për këtë arsye Tit Livi e quan hyjninë që adhurohej aty: Apollon Mjeku. Që nga koha e Augustit Apolloni zuri vend në Kapitol, pranë Zeusit, dhe mbeti atje deri në fund të fesë pagane hyjnia më i nderuar i Romës.

Kulti i veçantë që Augusti i kushtoi Apollonit vinte për shkak të fitores që korri pranë tempullit të tij në Akcium, në vitin 31 para K., fitore që i dha gjithë pushtetin mbi gjithë perandorinë e pafund të njohur.